Internet powstał jako sieć komunikacyjna przekraczająca nie tylko bariery czasowe i przestrzenne, ale głównie instytucjonalne, administracyjne i narodowe. Jego stworzenie wynikało z pragnienia swobodnego i niczym nieograniczonego dostępu do informacji oraz przestrzeni wolnej od dominacji przemysłu mediów masowych, który narzucał określone wartości, sposób myślenia i interpretacji rzeczywistości oraz zapewniał scentralizowaną kontrolę produkcji i dystrybucji treści. Internet miał zatem zdemokratyzować zapośredniczoną medialnie przestrzeń komunikacyjną i sprawić, aby wszyscy jej uczestnicy – producenci treści, użytkownicy i podmioty komercyjne – mogły swobodnie wymieniać się w niej informacjami (zob.Internet jako medium ). To założenie jest niezwykle istotne, ponieważ pokazuje, jak duże ponadnarodowe i oparte na merytokratycznej współpracy wysiłki organizacyjne, technologiczne i naukowe musiały zostać podjęte ze strony rządów, firm technologicznych, badaczy czy społeczności wirtualnych, aby powstała globalna, oparta na kulturze wolności, otwartości i współpracy sieć komunikacyjna [1].

W tak rozwijających się okolicznościach oraz wraz z nastaniem globalnej ekspansji internetu w latach 90. XX w. swobodny dostęp do niego stał się prawem jednostki. Jednak rozwój internetowej sieci komputerowej miał różną dynamikę – najszybciej rozwijał się w Ameryce Północnej oraz krajach Europy Zachodniej, najwolniej w Afryce [2]. Wynikało to zarówno z kosztów rozwoju infrastruktury internetowej, cen sprzętu komputerowego, jak i motywacją ludzi do korzystania z sieci. Wskutek tego coraz częściej zaczęto zauważać zjawisko nierównego dostępu do sprzętu komputerowego oraz internetu (obserwowane zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się), które nazwano wykluczeniem cyfrowym (digital divide) i które na gruncie socjologii powiązano z koncepcją nierówności społecznych [3], [4]. W myśl tej koncepcji za bezpośrednią przyczynę nierównego dostępu do technologii uznaje się dystrybucję zasobów (materialnych, społecznych, czasowe, umysłowe, kulturowe), których sposób dystrybucji można wyjaśnić za pomocą właśnie nierówności społecznych (np. wieku, dochodów, pochodzenia etnicznego, zdrowia, niepełnosprawności, wykształcenia, wykonywanej pracy czy roli w gospodarstwie domowym).

Na początku rozwoju komercyjnego internetu w latach 90. XX w. decydenci oraz badacze dostrzegali tylko nierówności w zakresie materialnego i fizycznego dostępu do sprzętu oraz internetu. Sądzono, że już przez sam fakt posiadania komputera z dostępem do sieci zwiększy się zainteresowanie korzystaniem z internetu i wykluczenie zniknie. Jednak, co podkreślał Jan van Dijk [5], takie założenie było fałszywe, ponieważ może wysunąć na pierwszy plan inne nierówności, np. kompetencyjne czy użytkowe (zastosowanie nowych technologii w życiu lub pracy). W związku z tym w kolejnych latach zaczęto koncentrować się na badaniu i rozwiązywaniu problemów związanych nie tyle z dostępem do sprzętu komputerowego i sieci, ale z celami, w jakich się z nich korzysta i potrzebnymi do tego kompetencjami. Takie podejście pozwoliło wyróżnić trzy powiązane ze sobą poziomy wykluczenia cyfrowego ( Rys. 1 ).

Wykluczenie cyfrowe jest zjawiskiem złożonym i wielowymiarowym, ponieważ definiuje je szereg czynników, m.in. takich jak: płeć, pozycja społeczno-ekonomiczna, położenie geograficzne, narodowość lub przynależność etniczna, wykształcenie czy kompetencje. Najczęściej mierzy się je na podstawie takich kryteriów, jak: dostęp do internetu, liczba odwiedzanych stron, czas spędzany online, aktywności podejmowane za pośrednictwem internetu i umiejętności korzystania z nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Ważną rolę w powstawaniu wykluczenia cyfrowego odgrywa również motywacja do posiadania określonego sprzętu czy korzystania z niego, co uważa się za podstawowy czynnik determinujący dostęp czy użytkowanie. Obecnie badacze są zgodni, że pomimo szerokiego dostępu na świecie do internetu oraz stosunkowo niskich cen sprzętu, pogłębiają się różnice w korzystaniu z sieci oraz w umiejętnościach (kompetencje cyfrowe). Za sprawą pojawiających się coraz to nowszych technologii wykorzystujących komunikację sieciową i sztuczną inteligencję (np. Internet Rzeczy, asystenci głosowi, urządzenia ubieralne) koncepcja wykluczenia cyfrowego i nierówności społecznych znalazła swoje nowe zastosowanie [6].

Wyrównywanie nierówności cyfrowych i działania na rzecz walki z wykluczeniem cyfrowym na różnych poziomach są kluczowe z kilku powodów. Po pierwsze w społeczeństwie informacyjnym dostęp do internetu umożliwia rozwój nie tylko na poziomie indywidualnym, ale również zbiorowym (grupy, społeczności, społeczeństwa, kraje). Jak to celnie określił Castells: „rozwój bez internetu to coś jak uprzemysłowienie bez elektryczności w epoce industrializacji” [7]. Po drugie, osobom nie posiadającym dostępu do internetu albo nie umiejącym z niego korzystać jest trudniej znaleźć pracę czy zdobyć wykształcenie, także dlatego, że w wielu zawodach kompetencje cyfrowe związane np. z komunikacją mailową, czy wyszukiwaniem, oceną i analizą informacji w sieci są konieczne. Po trzecie, sposób i krytyczna umiejętność korzystania z nowych technologii (nie tylko z internetu) umożliwiają jednostce zaspokajanie różnych potrzeb (społecznych, komunikacyjnych, informacyjnych, poznawczych, emocjonalnych, rozrywkowych itp.) i ułatwiają funkcjonowanie w społeczeństwie cyfrowym. Z tego też powodu kompetencje cyfrowe zostały uznane przez Komisję Europejską za jedne z kluczowych kompetencji człowieka w XXI w. (zob. Kompetencje medialne, informacyjne i cyfrowe ).

Przykład 1: Indeks Gospodarki Cyfrowej i Społeczeństwa Cyfrowego w UE

Od 2014 roku Komisja Europejska monitoruje postępy państw członkowskich w zakresie cyfryzacji przy pomocy sprawozdań dotyczących indeksu gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego (Digital Economy and Society Index – DESI). Wartość indeksu wyliczana jest na podstawie następujących wskaźników: łączności szerokopasmowej (conectivity), kapitału ludzkiego (human capital; składają się na niego: poziom umiejętności cyfrowych i informatycznych, \( \% \) specjalistów w dziedzinie ITC), korzystania z usług internetowych (use of internet services), integracji technologii cyfrowej (integration of digital technology) oraz cyfrowych usług publiczne (digital public services). W raporcie z 2020 roku Polska znalazła się na 23. miejscu (na 28 państw członkowskich) z wynikiem 45,0 (przy średniej UE na poziomie 52,6) – https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/news/digital-economy-and-society-index-desi-2020.

Zadanie 4:

Treść zadania:

W jaki sposób wykluczenie cyfrowe jest związane z nierównościami społecznymi? Przeanalizuj dane z badania CBOS na temat korzystania z internetu https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2020/K_085_20.PDF i wskaż grupy najbardziej narażone na wykluczenie cyfrowe.